Newidiadau o ran Cyfathrebu a Llyncu ar ôl Strôc

Mae affasia (a elwir hefyd yn ddysffasia) yn gyflwr sy’n effeithio ar iaith berson ar ôl niwed i’r ymennydd. Gall ddigwydd ar ôl strôc, ond hefyd ar ôl trawma arall i’r pen, neu newidiadau o fewn yr ymennydd megis yng Nghlefyd Parkinson neu ddementia.

Gall person ag Affasia gael problemau wrth ddeall yr iaith o’i gwmpas.
Efallai na fydd yn deall beth mae geiriau penodol yn ei olygu, neu’n cymryd amser hir yn prosesu’r hyn y mae eraill yn ei ddweud. Gall affasia hefyd effeithio ar y gallu i ddarllen, gan fod nam ar y gallu i gysylltu geiriau ysgrifenedig ag ystyr.

Efallai y bydd pobl ag affasia yn ei chael hi’n anodd mynegi eu hunain neu ddod o hyd i’r gair y maen nhw am ei ddefnyddio, er eu bod yn aml yn teimlo eu bod yn gwybod beth yw’r gair.

Mae rhai pobl yn gwneud camgymeriadau lle mae’r gair anghywir yn dod allan. Gall y gair swnio’n debyg i’r gair a fwriedir (fel marc yn lle parc), neu fod yn air cysylltiedig (fel radio yn lle ffôn). Weithiau, dywedir gair cwbl anghysylltiedig (megis cwpwrdd yn lle trowsus), neu dywedir gair disynnwyr. Nid yw’n anghyffredin i berson ailadrodd geiriau, lle defnyddir gair drosodd a throsodd er nad yw’n gywir yn y cyd-destun.

Yn y cyflwr ‘Affasia Rhugl’, gall y person siarad mewn brawddegau, ond heb wneud fawr o synnwyr, gan o bosibl ddefnyddio geiriau disynnwyr neu eiriau nad ydynt yn gysylltiedig. Yn aml, nid yw’r person yn ymwybodol o hyn.

• Cadw brawddegau’n gryno, gan bwysleisio’r geiriau allweddol.
• Ailadrodd eich geiriau os bydd hyn yn helpu.
• Rhoi ddigon o amser i’r person ddeall yr hyn rydych chi wedi’i ddweud.
• Ysgrifennu’r gair allweddol i lawr os yw hynny’n helpu.
• Defnyddio ystumiau neu bwyntio i wrthrychau i ddangos yr hyn rydych chi’n sôn amdano. Gallwch ddefnyddio eitemau cyfarwydd fel y cloc, tudalen dyddiadur, calendr, lluniau teuluol neu wrthrychau bob dydd i ddangos beth rydych chi’n ei olygu. Er enghraifft ‘Mae Sally’n dod i gael te am 4 o’r gloch’ yn gallu cynnwys pwyntio at lun, y cloc, bagiau te / cacen ac ystumiau).
• Cael gwared ar bethau sy’n tynnu eu sylw (e.e. cael y person i edrych arnoch chi, diffodd y teledu, osgoi sefyllfaoedd lle mae gormod o bobl, a sicrhau mai un person sy’n siarad ar y tro).

• Rhowch ddigon o amser i’r person.
• Annog y person i ddisgrifio’r gair nad ydynt yn gallu ei canfod, e.e., sut mae’n edrych / pwy sy’n ei ddefnyddio / ble rydych chi’n dod o hyd iddo / pa liw ydyw ac ati.
• Cynnig dewisiadau megis, ‘Ydych chi eisiau te, neu ydych chi eisiau coffi?’ 
• Defnyddio cwestiynau ‘Ydw/Nac ydw’ megis ‘Ydych chi’n sôn am Siân?’
  ‘Ydy hyn ynglŷn â’r hyn a ddywedodd y meddyg?’
• Os ydych chi’n meddwl eich bod chi’n gwybod beth yw’r gair, fel enw person, rhowch sŵn cyntaf y gair (er enghraifft, ‘Yr ydych am ddweud Ca…’  ar gyfer Catrin, neu ‘Ydych chi’n sôn am y ddiod. Y ddiod yw co..’ ). Gallwch hefyd adael i’r person orffen brawddeg megis.
  ‘Mae Dafydd yn briod â C…’ neu ‘Cwpanaid o go…’
• Annog y person i ysgrifennu’r gair i lawr, neu dynnu llun o’r hyn maen nhw’n ceisio’i ddweud, neu ddefnyddio ystumiau i ddangos y gair.
• Cytuno i ddod yn ôl at y pwnc yn nes ymlaen os yw’n anodd iawn.

Gall strôc achosi dysarthria, sy’n anhawster ffurfio synau siarad oherwydd gall cyhyrau’r gwefusau neu’r tafod fod yn araf neu’n wan. Gall lleferydd person â dysarthria fod yn aneglur neu gall swnio fel ei fod yn mwmian’. Gall hefyd effeithio ar y llais a gall lleferydd y person fod yn dawel. Mae dysarthria yn debygol o fod yn waeth pan fydd y person wedi blino.

Sut alla i helpu?

• Rhoi digon o amser i’r person gael ei eiriau allan, ac osgoi cwblhau ei eiriau ar ei ran.
• Gofyn iddynt siarad yn araf ac yn uwch a gwnewch yn siŵr eich bod yn gallu gweld ei geg wrth iddynt siarad.
• Annog y person i orliwio (gor-fynegi) y synau lleferydd y mae’n eu defnyddio.
• Gofyn iddynt siarad mewn geiriau unigol ar y tro.
• Ceisio osgoi ymyrraeth synau eraill (e.e. pobl eraill yn siarad / teledu)
• Efallai y bydd y person yn cael anawsterau gyda’i leferydd ar y ffôn, felly efallai yr hoffech gyfyngu’r amseroedd hyn i’r adegau pan nad yw’r person yn rhy flinedig.

Mae Apracsia Lleferydd (a elwir hefyd yn ddyspracsia) yn digwydd pan nad yw’r signalau o’r ymennydd ar gyfer symudiadau lleferydd wedi’u cydgysylltu’n llawn ac mae hyn yn arwain at wallau o ran sŵn siarad.

Gall geiriau fod oddi ar y targed (e.e. ‘creision’ yn dod allan fel ‘clais’ neu ‘bws’ yn swnio fel ‘bys’).

Efallai mai dim ond mân anawsterau fydd gan rai, ond gall y cyflwr fod yn ddifrifol, gan effeithio ar bopeth y mae’r person yn ceisio’i ddweud. Nid yw’n anghyffredin i’r sawl sydd ag affasia lleferydd geisio cywiro’u lleferydd, ond efallai y bydd yn gwaethygu po fwyaf y maen nhw’n ceisio, sy’n rhwystredig.

Sut alla i helpu?

• Rhoi digon o amser i’r person sydd ag affasia lleferydd.
• Gall edrych ar y gair ysgrifenedig weithiau ysgogi fersiwn lafar fwy cywir o’r gair.
• Gall siartiau llun neu wyddor helpu os gall y person gyfeirio at y llythrennau / lluniau i helpu i fynegi eu hunain.
• Cynnig pensil a phapur ar gyfer ysgrifennu neu dynnu llun os nad yw’r person yn gallu cael y gair allan.

Gall strôc effeithio ar allu gwybyddol person. Mae hyn yn golygu bod gallu arferol person i gymryd pethau i mewn ac ymateb i wybodaeth o’u cwmpas yn cael ei effeithio.

Gall effeithio ar sylw neu gof person. Gall hyn olygu nad yw’n gallu canolbwyntio ar yr holl bethau sy’n cael eu dweud wrtho, neu efallai na fydd yn gallu cofio gwybodaeth sy’n cael ei rhoi iddo. Gall hefyd effeithio ar yr hyn y mae’n ceisio’i ddweud, gan nad yw’n efallai’n gallu cadw ar y pwnc, neu gofio’r hyn yr oedd am ei ddweud pan ddechreuodd siarad am y tro cyntaf.

Mae gwerthfawrogiad person o sut y gall pethau weithio gael eu heffeithio, a gall hyn ymwneud â chyfathrebu hefyd. Efallai na fydd y person yn dilyn y ‘normau cymdeithasol’ arferol mewn sgwrs er enghraifft, felly efallai na fydd yn sylweddoli ei fod yn torri ar draws eraill, neu mai tro rhywun arall ydyw i siarad.

Sut alla i helpu?

• Efallai yr hoffech atgoffa’r person o brif bwyntiau’r hyn sydd wedi’i ddweud.
• Defnyddio ei enw a chyswllt llygaid i gael ei sylw, i’w helpu i’w gyfeirio’n ôl at y pwnc.
• Ysgrifennu pethau pwysig i lawr.
• Llenwi calendr / dyddiadur y person i helpu gyda nodiadau atgoffa.